طي هزاران سال ضربه‌هاي روان‌شناختی براي مردم منبع وحشت و ترس بوده‌اند. تجاربي كه فرد را با خطر مرگ واقعي يا قریب‌الوقوع يا تباهي و نابودي مواجه مي‌كنند، وحشت‌آور هستند. زماني كه واكنش استرس افراد به اين رويدادهاي آسيب‌زا، مزمن و ناتوان‌كننده باشد، ديگر آن‌ها يك واكنش طبيعي به وضعيت‌هاي غيرطبيعي نيستند، بلكه تبديل به اختلال استرس پس از سانحه[5] (PTSD) مي‌شوند. آمارها نشان مي‌دهد كه اختلالات مرتبط با ضربه‌هاي روان‌شناختی پس از بيماري‌هاي قلبي- عروقي پرهزینه‌ترین مشكل مرتبط با سلامت در سال‌هاي اخير بوده‌اند (فورد[6]، 2009) و نرخ اختلال استرس پس از سانحه در جمعيت عمومي پس از الكليسم، افسردگي اساسي و هراس اجتماعي بيشترين ميزان است كه اين اختلال را تبديل به چهارمين اختلال شايع روان‌پزشکی در ایالات‌متحدۀ آمريكا مي‌كند (بارلو[7]، 2002).

تشخيص اختلال استرس پس از سانحه در كودكان و نوجوانان

تشخيص اختلال استرس پس از سانحه ابتدا تنها در مورد بزرگسالان مطرح شد و تا اواخر دهۀ 1980 فرض بر اين بود كه پاسخ‌هاي روان‌شناختی كودكان و نوجوانان به ضربه‌هاي آسيب‌زا زودگذر هستند؛ اما در حال حاضر محققان پذيرفته‌اند كه طيف گسترده‌اي از ضربه‌هاي روان‌شناختی، تأثيرات مخربي بر كودكان و نوجوانان دارند و آن‌ها نيز همانند بزرگسالان ممكن است به دنبال رويدادهاي آسيب‌زا دچار اختلال استرس پس از سانحه شوند (ديرگروو[8] و يول[9]، 2006).

اختلال استرس پس از سانحه نخستين بار در سال 1980 و در سومين راهنماي تشخيصي و آماري اختلالات رواني[10](DSM-III) به‌عنوان طبقه‌اي تشخيصي از اختلالات اضطرابي كه تنها در بزرگسالان رخ مي‌دهد، مطرح شد و در DSM-III-R تشخيص اين اختلال در كودكان و نوجوانان نيز مورد پذيرش قرار گرفت (ديويس[11] و سيگل[12]، 2000). اين اختلال تنها اختلال اضطرابي است كه در ملاك‌هاي تشخيصي آن فقط يك متغير سبب‌شناسي وجود دارد؛ به‌عبارت‌دیگر، اين اختلال به‌عنوان پاسخ فرد به يك رويداد كاملاً مشخص تعريف مي‌شود (كلارك[13] و بك، 2010). پنجمين ويراست از راهنمای تشخيصی و آماری اختلالات روانی DSM-5))، چگونگي تظاهر علائم اين اختلال را در كودكان و نوجوانان با جزئيات بيشتري توضيح مي‌دهد (جدول 1- 1). بر اين اساس، اختلال استرس پس از سانحه به‌عنوان دسته‌اي از علائم تعريف مي‌شود که در پی تجربه، مشاهده يا مواجهه با مرگ واقعي يا تهديد به مرگ، آسيب جدي يا خشونت جنسي ظاهر مي‌شوند و چهار گروه از علائم اصلي آن، شامل تجربۀ مجدد حادثه به‌صورت آزاردهنده و مزاحم[14]، رفتارهای اجتنابی[15]، تغييرات منفي در شناخت‌ها و خلق و علائم مستمر برانگيختگي بیش‌ازحد[16] است. طول مدت اختلال بيش از يك ماه است و اين علائم منجر به تخريب قابل‌ملاحظه در عملكرد شغلي، اجتماعي يا ساير حوزه‌هاي مهم كاركرد فرد می‌شوند (انجمن روان‌پزشکی آمريكا[17]، 2013).

جدول 1- 1: ملاك‌هاي تشخيصي DSM-5 براي اختلال استرس پس از سانحه

مطالعات نشان مي‌دهد كه كودكان و نوجوانان نيز در مواجهه با رويدادهاي آسيب‌زا، علائم اصلي اختلال (يعني تجربۀ مجدد، اجتناب، تغييرات منفي در شناخت‌ها و خلق و برانگيختگي بیش‌ازحد) را نشان مي‌دهند، اما تظاهر اين علائم در سنين مختلف تا اندازه‌اي متفاوت است. اكثر بچه‌ها افكار تكراري و مزاحمي دارند كه در تمام اوقات روز و به‌ویژه هنگام به خواب رفتن وارد ذهنشان مي‌شوند و در مواردي نيز اين تصاوير و افكار مزاحم به‌وسیلۀ ياديارهاي محيطي[18] راه‌اندازي مي‌شوند. كابوس‌هاي شبانه و رؤياهاي ترسناك در طول روز نيز پديده‌هايي رايج هستند و اكثر بچه‌ها آن را تجربه مي‌كنند. بسياري از كودكان و نوجوانان ترس‌هايي در ارتباط با جنبه‌هاي خاصي از رويداد آسيب‌زا دارند و از محرك‌ها و ياديارهاي مرتبط با آن رويداد اجتناب مي‌كنند. گاهي اوقات كودكان و نوجوانان براي صحبت كردن دربارۀ تجاربشان احساس فشار مي‌كنند، اما چون فكر كردن يا صحبت دربارۀ رويداد آسيب‌زا براي آن‌ها بسيار ناراحت‌کننده است، معمولاً از اين كار اجتناب مي‌كنند. بچه‌هاي مبتلابه اختلال استرس پس از سانحه حساسيت بیش‌ازحدی نسبت به خطرات محيطي دارند و مشكلات خواب در آن‌ها بسيار رايج است كه به‌صورت مشكل در به خواب رفتن يا بيدار شدن‌هاي مكرر در طول شب نمود پيدا مي‌كند. بسياري از بچه‌ها نسبت به قبل تحريك‌پذيرتر مي‌شوند و مشكلاتي را در تمركز و توجه، به‌ویژه در انجام تكاليف مدرسه گزارش مي‌كنند. علاوه بر اين، كودكان و نوجوانان تغييراتي شناختي نيز تجربه مي‌كنند؛ اين تغييرات شناختي ممكن است در قالب افکار خود آیند منفی[19] (NATs) باشد كه در آن بچه‌ها احساس مي‌كنند دنيا جاي بسيار خطرناكي است يا زندگي آن‌ها بسيار ناپايدار و شكننده خواهد بود (يول، اسميت[20] و پرين[21]، 2005).

علاوه بر موارد فوق، نوجوانان نيز در پاسخ به رويدادهاي آسيب‌زا مشكلات خاصي را تجربه مي‌كنند؛ به شكلي كه اولويت‌هاي زندگي آن‌ها در پاسخ به رويداد آسيب‌زا تغيير كرده و به دليل مشكلات هويتي كه تجربه مي‌كنند، برنامۀ آن‌ها براي آينده دچار ابهام مي‌شود (براي مثال احساس مي‌كنند كه آيندۀ آن‌ها كوتاه است يا انتظاراتشان براي ازدواج كردن، يافتن يك شغل مناسب و طي كردن مسير عادي زندگي با مشكل مواجه خواهد شد). بسياري از نوجوانان نيز احساس گناه كرده يا خودشان را به خاطر مرگ يا آسيب ديدن ديگران سرزنش مي‌كنند. علاوه بر اين، نوجوانان مبتلا به اختلال استرس پس از سانحۀ مزمن ممكن است طيف گسترده‌اي از مشكلات ديگر نظير افسردگي، اضطراب، رفتارهاي نافرماني، واكنش‌هاي سوگ[22]، افكار خودكشي، مسخ واقعيت[23]، مسخ شخصيت[24] و سوءمصرف مواد را نيز تجربه كنند (كوك‌كاتن[25]، 2004).