تکنیکهای آماری در مقالات ISI (کتاب الکترونیک)

موفقیت در انتشار مقاله‌های علمی و پژوهشی علاوه بر بهره‌مندی نویسنده آن از دانش تخصصی دربارۀ موضوع موردمطالعه و تسلط بر مبانی نگارش، مستلزم آگاهی از قواعدی است که آشنایی با این قواعد از طریق آموزش اصول مقاله‌نویسی و ممارست در امر نگارش حاصل می‌شود. این فصل از کتاب، علاوه بر معرفی مهمترین عناصر تشکیل‌دهنده مقالات علمی، به نکات اساسی در نگارش هر یک از این عناصر می‌پردازد و نگاه داوران به هر یک از این عناصر بررسی می‌کند.

اکثر مقاله‌های علمی طبق یک فرمت به نام IMRAD (شکل 1-1) تهیه می‌شوند. این اصطلاح مخفف حروف اول کلمات Introduction (مقدمه)،Materials (مواد)،Methods (روش‌ها)،Results (نتایج) و Discussion (بحث) است. با پذیرفته شدن واژه IMRAD به‌عنوان یک استاندارد از سوی موسسه استانداردهای ملی آمریکا برای اولین بار در سال 1972 و سپس در سال 1979، این واژه تبدیل به انتخاب اکثر نشریه‌های تحقیقی شد.

باید در نظر داشت که این واژه یک الگو یا فرمت را نشان می‌دهد، نه یک لیست کامل از عناوین یا بخش‌های مقالات تحقیقی. سایر بخش‌های یک مقاله عبارت‌اند از: عنوان (Title)، نویسندگان (Authors)، کلمات کلیدی (Key words)، چکیده (Abstract)، نتیجه‌گیری (Conclusions) و منابع (Refrences). علاوه بر این برخی از مقالات، شامل بخش سپاسگزاری (Acknowledgement) و پیوست (Appendix) نیز می‌باشند. بخش مقدمه، حوزه و هدف تحقیق را با در نظر گرفتن دانش و اطلاعات موجود در مورد موضوع شرح می‌دهد. مواد و روش‌ها چگونگی انجام تحقیق را شرح می‌دهند، بخش نتایج اعلام می‌کند که چه چیزی در تحقیق یافت شده است؛ و بخش بحث، معنا و اهمیت نتایج را شرح داده و پیشنهاداتی را برای مسیر تحقیقات آتی ارائه می‌دهد. باید دقت کرد که باید طبق دستورالعمل‌هایی که ژورنال (نشریه) به نویسندگان داده است، تهیه شود.

یک نکتۀ مهم که باید به یادداشت این است که سبک استاندارد یا ثابتی وجود ندارد که تمام نشریه‌ها از آن پیروی کنند. هر نشریه سبک مخصوص به خود را دارد، اما همگی دارای دستورالعمل‌های مخصوص به خود برای نویسندگان هستند. لطفاً پس از انتخاب یک نشریه که مایلید دست‌نوشته‌ی خود را به آن تحویل دهید دستورالعمل‌هایی که نشریه به نویسندگان داده است را دنبال کنید که معمولاً می‌توانید این دستورالعمل‌ها را در هر جلد نشریه یا در صفحۀ وب نشریه به‌آسانی پیدا کنید.

گاهی اوقات بعضی از بخش‌ها ممکن است توسط بخش‌های دیگر ارائه شوند و یا به‌طور مفصل‌تر بیان شوند به‌عنوان‌مثال بخش «نظریه» به‌جای بخش مواد و روش‌ها. دیگر تغییرات عبارت‌اند از ترکیب کردن بخش نتایج و بحث در یک بخش و گنجاندن «نتیجه‌ها» به‌عنوان بخش آخر بحث. یک‌روند جدید، ارائه دادن تنها وجوه مهم مقاله و حذف کل وجوه اضافی یا «کم‌اهمیت‌تر» همچون «مطالب تکمیلی» در وب‌سایت نشریه است. مقالات انتقادی دارای بخش «نتایج و بحث» نیستند و معمولاً از عناوین دیگر به‌جای عناوین IMRAD استفاده می‌کنند.

از امتیازهای مهم یک مقاله می‏توان به مختصر و مفید بودن، بِروز بودن و جامع بودن آن اشاره کرد؛ ازجمله مواردی که محقق در گزارش‌نویسی پژوهش خود (مقاله) باید بدان توجه کند، پرهیز از حاشیه روی و زیاده‏گوییِ افراطی است؛ همچنان که خلاصه گویی نباید به حدی باشد که به ابهام و ایهام منجر شود.

1-2 مواد و روش‌ها (Materials and Methods)

یکی از مهمترین قسمت‌هایی که می‌باید هم در یک کار پژوهشی و هم مقاله برآمده از آن با دقت مستند و مطرح شود، روش‌شناسی پژوهش است، چراکه روش، امکان آزمون‌پذیری و در نتیجه ابطال‌پذیری را فراهم می‌کند. در هر پژوهش و مقاله‌ای، پژوهشگر و مقاله‌نویس می‌تواند روش‌شناسی خاصی را که تحت تأثیر فلسفه او، موقعیت و بافت کار و ماهیت مسئله خود است انتخاب کند؛ بنابراین می‌توان انتظار داشت، کارهایی که با روش‌شناسی‌های گوناگون انجام می‌شوند به نتایج گوناگون برسند. پس در هر کاری لازم است، روش‌شناسی آن با دقت مستند و مطرح گردد تا امکان انجام آن امکان‌پذیر شود.

وقتی نویسنده مقاله می‌خواهد بخش روش‌شناسی خود را بنویسد، می‌باید درباره انواع رویه‌ها و روش‌هایی که از آغاز پژوهش خود تا نتیجه‌گیری به‌کاربرده است، به‌صورت هدفمند صحبت کند. در اینجا به نحوه انجام پژوهش و رسیدن به پاسخ‌های پژوهشی به پرسش‌های پژوهش، رویه‌های جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها و نحوه ساختاردهی نتایج بر اساس اطلاعات به‌دست‌آمده از داده‌های پژوهش پرداخته می‌شود. هر پژوهشگر ممکن است برای انجام پژوهش خود از چند روش نظیر کیفی یا توصیفی و چند رویه برای جمع‌آوری داده‌های کمی یا کیفی خود مانند مصاحبه، یا پرسش‌نامه استفاده کند؛ بنابراین در نگارش روش‌شناسی باید به‌صورت کامل راهبردهای پژوهشی پژوهشگر که این روش‌ها در قالب آن شکل می‌گیرند، مطرح شوند. راهبردهای پژوهشی^[1] رویه‌ای برای دستیابی به یک هدف پژوهشی ویژه مانند نمونه‌گیری، جمع‌آوری داده‌ها، یا تحلیل داده‌ها است بنابراین می‌توان در مورد راهبردهای نمونه‌گیری یا راهبردهای تحلیل داده‌ها صحبت کرد. باید توجه کرد که به‌کارگیری راهبردهای پژوهشی مستلزم توجه کامل به‌حکم یا عنوان مقاله انتخابی است. راهبردها و یا روش‌ها باید مبتنی بر مسئله پژوهشی انتخاب و بعد به‌صورت دقیق در بخش روش‌شناسی پژوهش به‌صورت استدلالی و انتقادی و یا حداقل توصیفی مطرح شوند.

دانستن و تبیین هدف‌های عمده روش‌شناسی، اولین گام در راستای نگارش بخش روش‌شناسی است. برای نمونه لازم است به‌طور مفصل در مقاله، راجع به نحوه کشف، جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها و اطلاعات ارائه‌شده در مقاله توضیح داده شود تا هم تکرار و آزمون‌پذیری ادعاهای مقاله را امکان‌پذیر کند و هم به خواننده مقاله این امکان را بدهد تا در مورد اعتبار پژوهش و ادعاهای ذکرشده در پژوهش و در نتیجه تأیید یا عدم‌تأیید نتایج بحث کند. در نگارش بخش روش‌شناسی باید به نوع اطلاعات ارائه‌شده و شکل ارائه اطلاعات توجه کرد.

به‌طورکلی می‌توان گفت هدف این بخش، بیان ساده و مستقیم آنچه انجام‌شده است، چگونگی و زمان انجام آن و چگونگی تجزیه‌وتحلیل و ارائه‌ی داده‌هاست. این بخش باید تمام اطلاعات موردنیاز که به محققان دیگر امکان قضاوت در موردتحقیق یا در حقیقت تکرار آزمایش را می‌دهد را فراهم کند. این بخش باید موارد زیر را در برداشته باشد:

• معرفی پروژه (Research Site)
• روش‌شناسی (Methodology)
• ابزار پژوهش (Research Tools)
• جامعه پژوهش (Research Population)
• محدوده و محدودیت‌ها (Limits and Limitations)

1-2-1معرفی پروژه

بیان ویژگی‌های پروژۀ اجراشده و آنچه باید دربارۀ آن به خواننده گفته شود نیز اهمیت زیادی دارد. اشاره به چگونگی شکل‌گیری پروژه و فضایی که در آن پژوهش اجراشده ازجمله مواردی است که می‌تواند ذکر شود. در جدول زیر به معیارهای بررسی معرفی پروژه از دیدگاه داوران اشاره‌شده است:

1-2-2 روش‌شناسی

اجرای هر طرح پژوهشی مستلزم به‌کارگیری یک روش‌شناسی مناسب است که پژوهشگر را به اجرای طرح موردنظر و پاسخگویی به پرسش‌های پژوهش قادر می‌سازد. معمولاً در هر رشته روش‌های متعددی وجود دارد که برخی از آن‌ها مقبولیت و عمومیت بیشتری دارند و در اغلب تحقیقات آن رشته مورداستفاده قرار می‌گیرند. البته معیار گزینش یک روش قبل از هر چیز به‌تناسب آن با اهداف پژوهش بستگی دارد. درواقع این هدف پژوهش و پرسش‌های آن است که نوع روش را تعیین می‌کند. بااین‌حال توانایی پژوهشگر در بیان دلایل انتخاب روش خود و دفاع از آن کاملاً اهمیت دارد؛ بنابراین، بیان دقیق روش مورداستفاده و دلایل انتخاب آن از ویژگی‌های مهم هر مقالۀ علمی محسوب می‌شود و در زمان داوری مقاله موردتوجه داوران قرار می‌گیرد. در جدول زیر به معیارهای بررسی روش‌شناسی از دیدگاه داوران اشاره‌شده است:

جدول1-2 معیارهای مهم داوران در بررسی روش‌شناسی مقالات ISI

1-2-2-1 تفاوت طرح تحقیق (Research Design) و روش تحقیق (Research Method) در مقاله‌نویسی

برخی از مفاهیم در مقاله‌نویسی هستند که خیلی ساده و کاربردی هستند ولی متأسفانه مکرراً در مقالات و پروپوزال‌های پژوهشی دیده می‌شود که متأسفانه تفاوت این مفاهیم اولیه برای نویسندگان مقالات اوریجینال جا نیفتاده است. گاهی اوقات می‌بینیم که در بخش مواد و روش‌ها (Materials and Methods) نویسنده آمده است و بلافاصله گفته است که در این پژوهش آمدیم فلان کردیم و فلان و فلان و فلان؛ و اصلاً فراموش کرده است که در ابتدای کار به خواننده بگوید که پژوهش اصلاً از چه نوعی بوده است؟ خواننده لازم است بداند که مقاله‌ای که مطالعه می‌کند آیا حاصل یک پژوهش آزمایشگاهی (Experimental) است یا کیس کنترل و یا کراس سکشنال و غیره. به همین خاطر در این قسمت به‌اختصار به تفاوت دو مفهوم پایه در مقاله‌نویسی می‌پردازیم: روش تحقیق و طرح تحقیق.

تفاوت این دو مفهوم، ساده و مشخص است. طرح تحقیق چیزی است که به ما پاسخ سؤال چه‌کار قرار است انجام دهیم (What to do?) را می‌دهد و روش تحقیق چیزی است که به ما پاسخ سؤال آن کار را قرار است چگونه انجام بدهیم (How to do?). به‌عنوان‌مثال، آنجایی که می‌گوییم که مطالعه ما از نوع Cross Over Clinical Trial و یا Case Control و یا Repeated Measures Educational Intervention بوده است، دقیقاً به مفهوم طرح تحقیق اشاره‌کرده‌ایم و زمانی که به‌تفصیل و به تفکیک به تمام روش‌ها و قدم‌های عملی در مسیر اجرای پژوهش می‌پردازیم، اینجا ما در حال اشاره کردن به روش تحقیق (Methodology, Materials and Methods, Methods) هستیم.

معمولاً در نگارش بخش Methodology و یا Materials and Methods در یک مقاله حاصل از یک پژوهش اوریجینال، این بخش را با طرح تحقیق شروع می‌کنیم. به‌عبارتی‌دیگر، طرح تحقیق در داخل یک مقاله اوریجینال اولین بخش Methodology خواهد بود. در مقالاتی که برای مجلات تهیه می‌شوند، معمولاً طرح تحقیق را مشتمل بر یک تا سه جمله می‌توانیم نگارش کنیم، اما زمانی که نوشته ما بجای آنکه مقاله مجله باشد یک، پروپوزال و یا پایان‌نامه باشد در آن صورت باید طرح تحقیق به‌طور کامل توضیح داده شود و در این موارد بهتر است که فلوچارت انجام پژوهش نیز در قسمت طرح تحقیق آورده شود تا مسیر کلی پژوهش را در یک نگاه کوتاه به خواننده نشان دهد. در این فلوچارت از مربع و مستطیل‌هایی برای نمایش بخش‌های اصلی مختلف انجام پژوهش استفاده خواهد شد و مراحل پژوهش را با استفاده از پیکان‌هایی به یکدیگر متصل می‌شوند و خواننده می‌تواند با یک نگاه کوتاه بفهمد که قرار است در این پژوهش چه‌کاری انجام بشود.

اینکه هرکدام از مراحل پژوهش، خود به‌تنهایی چگونه انجام می‌شوند چیزی است که از آن به Methods (روش‌ها) نام می‌بریم و می‌توان درصورتی‌که این روش‌ها زیاد باشد آن‌ها را به‌صورت منظم شماره‌گذاری کرد. در مواردی که به ابزار پژوهش و یا مثلاً به پرسشنامه‌ای که در پژوهش استفاده شده است اشاره می‌کنیم، همین اجرای پرسشنامه و جمع‌آوری داده‌ها از روی گروه موردمطالعه از چند مرحله می‌تواند تشکیل‌شده باشد که هرکدام از این مراحل متناظر با یک روش جزئی‌تر خواهد بود.

1-2-3 ابزار پژوهش

اشارۀ مختصر به روش گردآوری و تحلیل داده‌ها برای خوانندگان بسیار مفید خواهد بود و فرصتی برای آنان فراهم خواهد آورد كه ضمن آشنایی با روش پژوهش گزارش‌شده از دلایل نتایج به‌دست‌آمده نیز آگاه شوند. در این قسمت لازم است چگونگی ابزار گردآوری داده‌ها ذکر شود. در جدول زیر به معیارهای بررسی ابزار پژوهش از دیدگاه داوران اشاره‌شده است:

[1] - Research Strategy