Native-Like

در جهانِ ذهنیِ هر پارسی­زبانی، کنجی دنج وجود دارد که ویژه­ی سخن موزون است. در لحظات گوناگون زندگی و در هنگامه­های جوشش احساسات گونه­گون، سری به آن کنج می­زند و از گنجینه‌ی آن سخنان در بیان حالات روحی خود بهره می­برد. کافی است تنها دستی در انبان پر درّ ادبیات ایران بریم تا در بیان غم و شادی، عشق و نفرت، خشم و بخشش و هر حس دیگری با گوهرهای گران­بهای آن، کلام خود را زینت‌بخشیم. در زندگی همیشه به ادبیات اندیشیده و با آن زندگی کرده­ام. در تمام لحظات زندگی، حضور شیرینش تسلی‎بخش سختی­ها و امید­بخش آرزوهایم بوده ‌است. ورود هرچه بیشتر در ادبیات و آشنایی با این جهان، بی­کرانه بودن آن را به مخاطبش نشان می­دهد و انسان درمی‌یابد که با ادبیات می‎توان بیشتر اصولی که در زندگی به کار می­آیند را بهتر، زیباتر و دل‌نشین‌تر آموخت و آموزاند. حضور و گستردگی ادبیات در زندگی تنها به اصول بنیادین زندگی خلاصه نمی­شود، بلکه ابعاد مختلف زندگی ایرانیان با آن گره‌خورده است. از داستان­پردازی­های شیرینی که بامهارتی مثال‌زدنی، نقش­بند شب­های ایرانیان بودند، تا حکایت­های نغز و لطیفه­ها و شاه­بیت­هایی که در زندگی روزمره و صحبت­های معمولی مردم جا خوش کرده­اند. حضور ادبیات و شعر در جای­جای زندگی ایرانیان سبب شده است که در آن از موضوعات مختلف سخن به میان آید. تعدد موضوعاتی که در ادبیات به آن پرداخته‌شده است، به‌اندازه‌ای است که تهیه فهرستی کامل و جامع از آن­ها اگرنه ناممکن اما بسیار دشوار می­نماید. در این مقال به فراخور موضوع، به جغرافیا به‌طور عام و شهر و کشور به‌طور خاص اشاره می­کنیم. دانش جغرافیا ازجمله دانش­هایی است که درگذشته‌های دور به آن توجه شده است و به همین دلیل کتاب­های بسیاری از قرون گذشته در این زمینه برای ما به یادگار مانده­اند. قدیمی‌ترین سندی که دراین‌باره موجود است؛ قسمت­های بازمانده­ی اوستا است که در پاره­ای از بخش­های آن اشاره­هایی به وضع یا نام برخی از سرزمین­ها، دریاها، کوه­ها، و رودها شده است. در فَرگَرد یکم کتاب وندیداد، از شانزده کشور آفریده­ی اهورامزدا سخن به میان آمده است، ولی به دلیل از بین رفتن قسمت­های علمی اوستا دراین‌باره بیش از این اطلاعی در دست نیست. پس‌ازآن بر سنگ‎نوشته‌ی بغستان (بیستون) به نام کشورهایی برمی­خوریم که داریوش بر آن­ها فرمانروایی داشته ­است. اثر دیگری که در این زمینه برجای‌مانده؛ کتاب شهرستان­های ایران­شهر است که در آن نام و شرح مختصر شهرهای ایران و برخی از روایات افسانه­ای درباره­ی آن­ها آمده­ و به فارسی نیز ترجمه‌شده­ است. توجه به این دانش در سده­های بعد نیز منجر به تدوین کتاب­هایی شده که در جهان اسلام رواج پیداکرده‌اند. برخی از این کتاب­ها توسط ایرانیان و برخی نیز توسط دانشمندان دیگری در جهان اسلام -سوریه، عراق، فلسطین و...- به رشته تحریر درآمده­اند و خوشبختانه تعداد قابل‌توجهی از آن­ها از تاراج زمانه در امان مانده­اند. با توجه به این­که امروزه هنگامی‌که سخن از ادبیات به میان می­آید، تنها ادبیاتی مدنظر است که به زبان پارسی دری باشد، ما نیز از این سنت پیروی کرده و منابع خود را از میان این دست آثار برمی­گزینیم. در دانش جغرافیا موضوعات مختلفی بررسی می­شود و گستردگی این دانش بر همگان آشکار است، اما پژوهش حاضر، بخش کوچکی از آن را موردتوجه قرار می­دهد و آن؛ بهره­گیری از بررسی­های به‌عمل‌آمده درباره شهرهاست. شهرهایی که درکتاب­های ادبی ایران به آن‌ها اشاره شده است. در بسیاری از آثار ادبی کهن ایرانی اسم بسیاری از شهرها آمده که امروزه نیز با همان نام گذشته­ی خود وجود دارند. برخی از شهرها نیز اکنون با نام­های دیگری شناخته می‌شوند و برخی دیگر هم کاملاً از بین رفته­اند؛ هرچند که درگذشته شهرهای پر رونقی بوده­اند. همان­گونه که پیش­تر نیز اشاره شد، کمتر موضوعی وجود دارد که در ادبیات، نشانی از آن یافت نشود. مسئله‌ی شهر و شهرگانی (تمدن) نیز ازجمله مواردی است که بازتاب زیادی در ادبیات داشته و حتی فراتر از آن به میزان قابل­توجهی به حل پاره­ای از پرسش­های پیش‎آمده در این زمینه نیز کمک کرده ­است. ارتباطی که بین این دو دانش وجود دارد، انگیزه­ای برای انجام این پژوهش شد. با توجه به این­که این پژوهش؛ پژوهشی میان­رشته­ای است، می‌تواند بسیار مفید واقع گردد. روش برخورد میان­رشته­ای فرصت عبور از مرزهای سنتی رشته­های گوناگون دانش را در راه رسیدن به نتیجه­ی مطلوب فراهم می­سازد. به‌عبارت‌دیگر، یک حوزه­ی میان­رشته­ای عبارت است از: «تلفیق دانش، روش و تجارب دو یا چند حوزه­ی علمی و تخصصی برای شناخت و حل یک مسئله‌ی پیچیده». در یک فعالیت علمی میان‎رشته­ای، متخصصان دو یا چند رشته در ارتباط با شناخت، حل و یا تحلیل یک پدیده، موضوع یا مسئله‌ی معمولاً پیچیده و واقعی با یکدیگر تعامل و همکاری علمی می‌کنند. بنابراین، فعالیت­های علمی میان­رشته­ای زمانی معنا پیدا می­کنند که هدف، شناخت علمی مسئله‌ای پیچیده باشد که از دانش یک‌رشته خارج است. با دیدی گذرا می‌توان تأیید کرد که در آینده جهت­گیری­های میان­رشته­ای در مطالعات علمی، دیگر نه یک انتخاب، که یک الزام خواهد بود. با توجه به نوپا بودن این حوزه، چالش­هایی در برابر آن وجود دارد اما چون کفه­ی سودمندی آن سنگین­تر است، ما را بر آن داشته که باوجود تمام مشکلات و سختی­ها از آن بهره ببریم. کاربرد این‎گونه همکاری‎های میان‎رشته‎ای در مثالی بسیار ساده نمایان می­شود: شهر گرگان اکنون برای همگان به‌عنوان مرکز استان گلستان شناخته‌شده است اما این شهر و این نام، تاریخچه­ای دارند که پژوهشگران با مداقّه درکتاب­های ادبی به آن دست‌یافته‌اند. این شهر درگذشته استرآباد نام داشت و در سال 1316 نام گرگان برای آن برگزیده شد. این تغییر نام به دو دلیل انجام شد؛ دلیل اول: برداشت نادقیق دست­اندرکاران این تغییر نام از نام «استرآباد» و دوم: وجود شهری کهن به نام گرگان در همسایگی استرآباد -گرگان کنونی- بود. این شهر -گرگان کهن- بیش­تر از اینکه به استرآباد نزدیک باشد، به شهر گنبدکاووس نزدیک است و هدف از این تغییر نام؛ زنده کردن اسم این شهر کهن و باستانی بوده است. در این واقعه اگر عالِمان علم جغرافیا به دانش ادبی نیز مسلح بودند، پی می­بردند که واژه­ی «استر» نه به معنای چهارپا بلکه به معنای ستاره است و از این شهر در تاریخ بیهقی به استارآباد یادشده و ریشه­های این واژه را در نام شهر آستارا نیز می­توان یافت. در زمان زرتشت که ایرانیان ستاره­ها را مظهر نور مقدس می­دانسته­اند، این شهر -استارآباد- بناشده و این نام برای آن برگزیده­ شده است. از طرفی مطالعه در کتاب اوستا برای ما آشکار می­کند که گرگان؛ نهمین سرزمین مقدسی است که اهورامزدا آفریده است. این شهر که از مهم‌ترین مناطق در زمینه­ی پژوهش­ها و کاوش­های باستان­شناسی است و اکنون همچون مخروبه­ای در نزدیکی گنبد­کاووس قراردارد، در سال‌های متمادی حکومت آل­زیار، پایتخت ایران بوده است و دانشمندانی همچون فخرالدین اسعد گرگانی، عبدالقادر جرجانی، امیر عنصرالمعالی کیکاووس ­بن اسکندر بن وشمگیر و بسیاری دیگر در آن زیسته‌اند. در دوران رضاشاه پهلوی، در کنار خرابه­های گرگان باستانی، شهری جدید بنا شد و به سپاس از قابوس بن وشمگیر –که برج آجری قابوس که مدفن اوست در این شهر است–  نام آن را گنبد قابوس نهادند. این تغییر نام بی­پایه (استرآباد به گرگان) و این نام جعلی و غیر تاریخی (گنبدکاووس) همگی به دلیل بهره نبردن از دانش ادبی و البته تاریخی است. درحالی‌که اگر این سه علم –ادبیات، تاریخ و جغرافیا- به کمک هم می­آمدند، استرآباد نام خود را حفظ می­کرد و گنبد­کاووس می‎توانست از نام سَلَف خود –گرگان– بهره ببرد. از دیگر اهداف این پژوهش؛ نشان دادن سیر تغییر شهرها در طول تاریخ، به کمک بازتاب نمودهای این تغییرات در ادبیات است و این نیز به‌نوبه‌ی خود نشان­گر این است که این مؤلفان شناخت جامعی نسبت به شهرها و کشورها داشته­اند و علم آن­ها در نوشتارشان منعکس‌شده­ است. علوم بسیاری در آثار ادبی کهن موردتوجه بوده است که شارحان امروزین این آثار به این مسئله دقت نظر دارند. ازجمله‌ی این علوم؛ نجوم و طب هستند که تألیفات شاعران و نویسندگان دوره­های پیشین به دلیل بهره­گیری‎ این علوم از اصطلاحات تخصصی، دچار تعقید شده است. اما بهره­ی نویسندگان و شاعران از اسامی شهرها و توصیف موقعیت آن­ها چون در فهم اثر ایجاد گره نمی­کند، چندان مورد توجه قرار نگرفته و به همین دلیل بُعد مهمی از شخصیت شاعر که همان توجه به شهر و جغرافیاست –که نمودی از توجه به وطن و مرزبندی آن است– مورد بی‌توجهی قرار گرفته­ است که امید است این پژوهش، بازتابی از امعان­نظر مؤلفان قرون گذشته به این علم باشد. علاوه بر این، شیوه­ی ارائه­ی این پژوهش –که شرح آن در ادامه خواهد آمد– به‌گونه‌ای کاربردی طراحی‌شده­ است که مراجعه و بهره­گیری از آن را بسیار ساده می­کند و برای کسانی که در تحقیقات و مقالات خود نیاز به ابیاتی داشته ­باشند که شاعران در آن­ها از شهری نام‌برده‌اند، مفید خواهد بود. در این پژوهش که به روش کاملاً کتاب­خانه­ای انجام‌شده است، هشت کتاب از پرارج­ترین کتاب­های ادبیات ایران را برگزیدم که البته انتخاب از میان این‌همه کتب نفیس به‌‌جامانده کار دشواری بود، اما پس از کندوکاو بسیار و با توجه به موضوع تحقیق تصمیم گرفتم که چهار اثر منظوم –شاهنامه­ی فردوسی، سه منظومه از خمسه­ی نظامی، مثنوی معنوی مولانا و بوستان سعدی– و چهار اثر منثور –بخش آغازین تاریخ بیهقی، سیاست­نامه­ی خواجه نظام‌الملک، چهارمقاله‌ی عروضی سمرقندی و گلستان سعدی– را موردبررسی قرار دهم. دو دلیل مرا به انتخاب این هشت اثر برانگیخت؛ اول اینکه این کتب برگزیده از آثار گران­بهای ادب پارسی هستند، و دوم اینکه در جای­جای هر یک از این آثار به شهرهای مختلف اشاره‌شده است. هرچند با سخنانی که پیش‌ازاین گفته شد، موضوع کتاب تا حد زیادی مشخص است اما اگر از پژوهشگر موضوع کتاب را طلب کنید! پاسخ او چنین خواهد­ بود: اشاره به‌تمامی ابیاتی که در آن از شهری نام‌برده شده است و ارائه­ی تعریفی مختصر از آن شهر. برخی از ابیات که در آن­ها واژه­ی «شهر» به‌کاررفته است را نیز ذکر کرده­ام. همچنین این مجموعه برای خواننده امکان مقایسه­ی انواع کاربرد این واژه را ممکن می­سازد. این کتاب شامل دو بخش اصلی است: بخش نخست آن به تاریخچه‎ی شهرها اختصاص دارد. در این بخش سعی شده موقعیت گذشته­ی شهر طبق گزارشات کتاب­های جغرافیای گذشته –که درباره­ی آن­ها سخن گفتیم– ترسیم شود. این منابع از این قرارند: اشکال­العالم از ابوالقاسم­ ابن­ احمد جیهانی، حدودالعالم من المشرق الی المغرب (مجهول المؤلف)، نزهة­القلوب از حمدالله مستوفی. البته منابع بیشتری در این زمینه وجود دارند اما تنها منابعی را برگزیدم که از اعتبار بیشتری برخوردارند. سپس موقعیت امروزین شهر را شرح داده­ام و با این کار امکان مقایسه­ی فضای شهر در طول دوران­ برای خواننده ممکن می­شود. این بخش را به شیوه­ی دانش­نامه­ها به ترتیب حروف الفبا تنظیم کرده­ام که دسترسی برای خواننده آسان باشد. لازم به ذکر است که در این آثار به برخی از شهرها اشاره نشده است، بنابراین آن­ها را در فهرستی جداگانه دسته­بندی کرده­ام. بخش دوم، خود شامل دو قسمت است: 1– آثار منظوم 2- آثار منثور، که هرکدام از این دو نیز به‌تبع تعداد مؤلفان دارای چهار زیرمجموعه هستند. هر زیرمجموعه به یکی از مؤلفان اختصاص دارد و ابیات یا جملاتی از آنان را که اسم شهری در آن قیدشده، ذیل نام هر شهر به تفکیک آورده­ام.